اهمّیّت نماز اوّل وقت

«صَلِّ الصَّلوةَ لِوَقتِهَا المُوَقَّت لها وَ لا تُعَجِّل وَقْتَها لِفَراغٍ و لا تُؤخِّرْها عَنْ وَقْتها لإشتغالٍ».

«نماز را در وقت معیّن آن بخوان و برای این که بعداً راحت باشی، پیش از وقت [فضیلت] آن را به جا نیاور و به بهانه کار داشتن، آن را به تأخیر مینداز.»

از آن جایی که نمازهای یومیّه بلکه تمامی فرایض الهی، اوقات معیّن و مشخّصی دارند، نمازگزار با رعایت اوقات نماز آرام، آرام با انضباط و وقت شناس می شود. نماز «تمرین وقت شناسی» است؛ چه این که واجبات دلخواهی نیست که هر وقت و بی وقت انجام شود، بلکه باید سر موعد مقرّر صورت گیرد، نه زودتر و نه دیرتر. انسان نمازگزار باید نمازش را در اوقات معیّن بخواند تا اگر هم نواقصی دارد، خداوند با نماز نیکانش قبول کند.

استاد شهید مطهّری در این باره نوشته است: مسئله مهمّ دیگری که در باب نماز مورد توجّه واقع شده، دقّت زیاد نسبت به مسئله وقت است، به طوری که دقیقا روی دقیقه و ثانیه آن حساب می شود. مسائل تربیتی باید تحت انضباط و شرایط معیّن قرار گیرد تا عدّه ای آن را به فراموشی نسپارند و بهانه ای برای ترک آن نداشته باشند و به خصوص این که انجام عبادات مثل نماز اگر به صورت دسته جمعی و در وقت معیّن خود باشد، دارای شکوه، تأثیر و عظمت خاصّی است که قابل انکار نیست و در حقیقت، کلاس بزرگ انسان سازی است.

درباره فضیلت خواندن نماز در وقت آن و عقوبت تأخیر انداختن در ادای آن، روایات بسیاری وارد شده است، به عنوان نمونه، نوشته اند که حضرت امام رضا ـ علیه السلام ـ برای استقبال از عده ای از اقوام خود، از خانه و شهر خارج شد. در بین راه وقت نماز شد. حضرت به کناری رفت و ایستاد و به یکی از همراهان خود فرمود: "اذان بگو تا نماز بخوانیم!"

عرض کرد: ما در انتظار میهمانان خود هستیم و نماز را بعد خواهیم خواند.

حضرت فرمود: «خدایت بیامرزد! هیچ گاه بدون عذر، نمازت را از اوّل وقت به تأخیر مینداز و همیشه نماز را در اوّل وقتِ آن به جای آور! سپس به نماز ایستادند.

امام علی - علیه السلام - درباره اوقات شرعی نمازهابه یکی از حاکمان شهرها نوشت:

«أمّا بَعدُ فصَلّوا بالنّاس الظّهرَ حتّی تفی ءَ الشَّمسُ مَرْبِضِ العَنْز؛ وَ صَلُّوا بِهِمُ العَصرَ وَ الشَّمسُ بَیضآءُ حَیَّةٌ فی عُضوٍ مِنَ النّهار حینَ یُسارُ فیها فَرسَخانِ وَ صَلّوا بِهِمُ المَغرِبَ حینَ یُفطَرُ الصّائمُ و یَدفَعُ الحاجُّ إلی مِنی و صَّلوا بِهِمُ العِشآءَ حینَ یتوارَی الشَّفَقُ إلی ثُلثِ اللَّیلِ وَ صَّلُّوا بِهِمُ الغداة وَ الرَّجُلُ یَعرفُ وَجهَ صاحِبِه.»

«نماز ظهر را به جماعت هنگامی به پا دارید که سایه آفتاب به اندازه دیوار خوابگاه بزی برگردد و نماز عصر را با آنان هنگامی بخوانید که خورشید در پاره ای از روز روشن و درخشان است و می توان تا هنگام مغرب، پیاده دو فرسخ راه را پیمود و نماز مغرب را با آنان هنگامی به جا آورید که روزه دار افطار می کند و حاجی به مِنی روانه می شود و نماز عشا را با آنها زمانی بخوانید که ثلثی از شب گذشته و سرخی پنهان می گردد و نماز صبح را با آنها هنگامی به پا دارید که شخص، چهره رفیق و همراه خود را بشناسد.»

طبق سخن امیرالمؤمنین، علی ـ علیه السلام ـ نماز در رأس همه امور قرار دارد، هر چند که آن امور هم رتق و فتق کارها و اصلاح امور مردم و رسیدگی به مشکلات آنان که از اهمّ امور و موجب رضا و خشنودی خداست، باشد به عنوان نمونه، می توان دو نوع از برنامه ریزیها و عملکردهای مولا علی ـ علیه السلام ـ را در این باره به نام های: «نماز امانتی بزرگ» و «بخشنامه برای نماز اوّل وقت» نام برد.

بخشنامه برای نماز اوّل وقت

امام علی ـ علیه السلام ـ پس از آن که محمّد بن ابی بکر را برای فرمانداری مصر انتخاب کرد، دستورالعملی برای به نماز اوّل وقت به او نوشت:

«صَلِّ الصَّلوةَ لِوَقْتِها، المُوَقَّت لها و... واعْلَمْ أنَّ کُلّ شی ءٍ مِنْ عملک تبعٌ لِصَلاتِک.»

«نماز را در وقت اختصاصی خودش بخوان (اوّل وقت) و چون که بیکار شده ای و برای این که بعدا راحت باشی آن را از وقت (فضیلت) خود جلوتر نینداز. در انجام نماز شتاب نکن، یا چون به کاری مشغول هستی آن را تأخیر مینداز و بدان که تمام اعمال تو در گرو قبولی نماز توست.»

امام علی - علیه السلام - در نامه 52 نهج البلاغه نیز برای همه استانداران و فرمانداران جهت تعیین اوقات نماز بخشنامه فرستاد.

از امام علی ـ علیه السلام ـ در مورد اهمّیّت نماز اوّل وقت و برکت های آن احادیث بسیاری ذکر شده است. برای نمونه حضرت از پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل کرد: «بنده ای نیست که به اوقات نماز و طلوع و غروب خورشید اهمّیّتی بدهد مگر این که من ضامن می شوم برای او راحتی هنگام مرگ و برطرف شدن غم و اندوه و نجات از آتش دوزخ را.»

نماز در خانواده

«فَکانَ یَأمُرُ بِها أَهْلَهُ وَ یَصْبِرُ عَلَیْها نَفْسَهُ»

«پس رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ هم اهل خود را به نماز فرمان می داد و هم خود شخصا با شکیبایی آن را به انجام می رسانید.»

بهترین و سعادتمندانه ترین اجتماع بشری آن است که افراد صالح و شایسته و مردمی وظیفه شناس و مؤمن داشته باشد و این امر میسّر نیست مگر با تربیت و پرورش صحیح کودکان و مهیّا ساختن آنان برای آینده ای بهتر. اسلام دوره شروع تربیت کودک را از هنگام تولّد، بلکه قبل از تولّد، بلکه هنگام اراده ازدواج و پیوند زناشویی دانسته است. اسلام تا آن حد به مسئله تربیت اسلامی کودک اهمّیّت داده که آن را حقّ مسلّم فرزند بر والدین می داند، چنان که امام سجّاد ـ علیه السلام ـ در رساله حقوق می فرماید:

«حقّ فرزندت به تو آن است که بدانی او پاره ای از وجود توست و نیک و بد او در این دنیا وابسته و منتسب به تو است. باید بدانی که تو در مقام سرپرستی او مسؤولی که او را با ادب و تربیت صحیح پرورش دهی، و او را به خدای یکتا راهنمایی کنی و در اطاعت و فرمانبرداری حضرت حق کمک و یاریش نمایی، پدری باش که به وظیفه خود آشنا و به مسؤولیّت خود آگاه است. پدری که می داند اگر نسبت به فرزندش نیکی کند اجر و پاداش خواهد داشت؛ و اگر درباره او بدی کند، مستحقّ مجازات و کیفر خواهد بود.»

از این رو اوّلین مسؤولیّت انسان بعد از خودش، خانواده اوست، ولی چون گاهی خانواده آدمی از خود سرسختی نشان می دهند، لازم است که درباره تعلیم واجبات و از جمله نماز استقامت کند و حتّی دستور است که در بعضی شرایط کودک را در ترک آن تنبیه کند. چنان که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمودند:

«مُرُّوا صِبْیانَکُمْ اِذا بَلَغوا سَبْعَ سنینَ وَ اضْرِبُوهُمْ عَلی تَرْکِها إذا بَلَغوا تِسعا و فَرِّقوا بَیْنَهُم فی المضاجِعِ إذا بَلَغوا عَشَرا.»

«فرزندان خود را در هفت سالگی به نماز دستور بدهید، و در نه سالگی اگر آن را ترک کردند کتکشان بزنید، و وقتی به ده سالگی رسیدند رختخوابهای آنان را از یکدیگر جدا کنید.»

بنابراین، تعلیم نماز در آیات و روایات از وظایف مهمّ والدین است. آنان باید با تمسّک به انبیا و اولیای الهی، در خانه خود محیطی پاک و پُر فضیلت و صمیمیّت به وجود آورند. محیطی که در آن مهر و محبّت، وظیفه شناسی و ادب، تقوا و سایر صفات پسندیده وجود داشته باشد و کودکان را به طور ناخودآگاه وظیفه شناس و متعهّد بار آورند. آنان می توانند بهترین الگوی رفتاری برای فرزندانشان باشند.

به عنوان نمونه، علاّمه مجلسی در شرح حال امام رضا ـ علیه السلام ـ نقل می کند که در خانه ایشان، بانویی بود که دختران را برای نماز بیدار می کرد و او مسؤول این کار بود.

در نهج البلاغه آمده که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ با این که، مژده بهشت را از سوی پروردگار سبحان دریافت داشته بود و بهشتی بودنش مسلّم و قطعی بود با این حال خود را با نماز خسته می کرد؛ زیرا می خواست به فرمان خدا عمل کند که می فرماید:

«وَ أمُرْ أهلَکَ بِالصَّلوةِ واصْطَبِر علیهَا»

«خانواده ات را به نماز فرمان ده و خود بر انجام آن شکیبا باش.»

از این رو، پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ دستور می داد که خانواده اش به طور مرتّب نماز بگزارند و خود هم شخصا در نمازگزاردن، کوشا بود و سختی ها را در این راه تحمّل می فرمود.

نماز جماعت

امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ هنگام گماشتن مالک اشتر به ولایت مصر و شهرهای تابع آن، عهدنامه ای را خطاب به او به نگارش درآورد. آن حضرت در قسمتی از آن آورده است:

«... وَ إذا اَقَمتَ فی صَلوتِکَ للنّاسِ فَلا تَکونَنَّ مُنَفِّرا وَ لا مُضَیِّعا فَإنَّ فی النّاسِ مَنْ به العِلَّةُ و لَهُ الحاجَةُ وَ قَدْ سَأَلْتُ رسول اللّه ـ صلی الله علیه و آله ـ حینَ وَجَّهنی إلَی الیَمَنِ کَیْفَ اُصَلّی بِهِمْ فقال: « صَلِّ بِهِمْ کَصَلوةَ اَضْعَفِهِمْ وَ کُنْ بالمُؤمنینَ رحیما.»

«... چون با مردمان نماز گزاری چنان گزار که نه آنان را برهانی و نه نماز را ضایع گردانی. چه در میان مردم کسی است که بیمار است یا حاجتی دارد و گرفتار است. من از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ آن گاه که مرا به یمن می فرستاد، پرسیدم: با مردم چگونه نماز گزارم؟ فرمود: در حدّ توانایی ناتوانان آنان نماز بگزار و بر مؤمنان رحمت آر.»

رعایت حال ضعیف ترها در نماز جماعت

«وَ صَلّوا بِهِمْ صَلوةَ اَضْغَفِهِم و لا تکونوا فَتّانینَ.»

«با مردم همانند نمازگزاردن ناتوانترین آنان نماز بخوانید. (و با طول دادن نماز، موجبات زحمت آنان را فراهم نکرده) و سبب فتنه و فساد نشوید.»

یکی از خصوصیّات بارز و رازهای نماز جماعت این است، با آن که هر یک از انسانها دارای صفت یا صفاتی از اوصاف نیکو و کمالات انسانی است، اما کسانی که نماز را به جماعت می خوانند به منزله یک انسان کامل اند که همواره مورد نزول برکات قرار می گیرند و لطف خاصّ الهی شامل آن جمع می شود. اصولاً یکی از ثمرات اجتماع و جماعت برای این است که نمازگزار از بی نماز شناخته شود.

درباره کلام امام علی ـ علیه السلام ـ باید گفت همان طوری که رهبر جامعه اسلامی در نحوه زندگی مادّی، باید مانند پایین ترین طبقات مردم زندگی کند تا از نظر روحی بر ضعیفان فشار نیاورد، از حیث معنوی و عبادی نیز لازم است حال افراد ضعیف تر رعایت شود و امام جماعت نباید نماز را طولانی کند که سبب ناراحتی آنان شود. از این رو، امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ در یک فرمان تاریخی که به مالک اشتر نخعی، والی مصر فرستاد، ضمن دستورهای حکومتی و یادآوری اخلاق کارگزاران، فرمود:

«هر گاه نمازت را با مردم به جا آوردی پس [به علّت طولانی کردن نماز[ مردم را از خود دور و رنجیده مکن و نماز را [به علّت سرعت بی جهت[ ضایع و تباه مگردان؛ زیرا در مردم، علیل و بیمار و حاجتمند هست. و من از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ به هنگامی که مرا به سوی یَمَن روانه می کرد، پرسیدم: با آنان چگونه نماز گزارم؟ فرمود: با آنان همانند ناتوانترین مردم نمازگزار و نسبت به مؤمنان مهربان باش.»

سفارش به نماز جمعه

نماز اعمّ از این که فرادی خوانده شود یا با جماعت، دارای آثار مختلف معنوی است و نماز جماعتی که مسلمانان از طبقات مختلف و اصناف متفاوت در یک صف در کنار هم قرار می گیرند و در پیشگاه خدا پیشانی بر خاک می نهند، دارای آثار اجتماعی چشمگیری است. در این میان نماز جمعه علاوه بر مزایای اجتماعی نماز جماعت، امتیازهای بیشتری همچون امتیازهای سیاسی در بر دارد که در پرتو نماز جمعه امکان ایجاد جامعه صد در صد اسلامی و مقتدر بیشتر است، از این رو، امیرالمؤمنین در نامه خویش به حارث همدانی چنین نگاشته اند:

«وَ لا تُسَافِرْ فی یَوْم جُمُعَةٍ حَتّی تَشْهَدَ الصَّلوة إلاّ فاصِلاً فی سبیل اللّه اَوْ فی اَمرِ تُعْذَرُبِه.»

«روز جمعه سفر مکن تا نماز جمعه را بگزاری، مگر سفری باشد، که در آن روی به خدا داری یا از آن ناچاری.»

حضرت این گونه حارث را از مسافرت در روز جمعه، قبل از نگاه به وقت و اقامه نماز جمعه بر حذر داشته است، مگر این که از روی ناچاری باشد، یا این که سفری در راه خدا برایِ او باشد تا نقص دوری از یاد خدا، به جهت عدم شرکت در نماز جمعه را جبران کند.

این بخش از نامه امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به حارث نشانگر اهمّیّت و جایگاه رفیع و پر ارزش نماز جمعه در اسلام است.

امام صادق ـ علیه السلام ـفرمود:

«هیچ قدمی نیست که در راه نماز جمعه برداشته شود، مگر آن که خدا بدن او را بر آتش حرام می سازد.»

نماز جمعه دارای برکات چشمگیر زیادی است، از جمله آگاهی بخشیدن به مردم در زمینه معارف اسلامی و رویدادهای مهمّ اجتماعی و سیاسی، ایجاد همبستگی و انسجام هر چه بیشتر در میان صفوف مسلمانان به گونه ای که دشمن را به وحشت افکند و پشت آنها را بلرزاند، تجدید روحیه دینی و نشاط معنوی برای توده مسلمان، جلب همکاری برای حلّ مشکلات عمومی، پذیرش اعمال، آمرزش گناهان، قبولی ادعیه و... .

در قرآن کریم نیز خداوند متعال مؤمنان را به برپایی نماز جمعه و دست کشیدن از کسب و کار و شرکت در نماز جمعه امر کرده است.

ترک نماز موجب عذاب الهی

«ألا تَسمَعُونَ اِلی جواب اَهلِ النّارِ حینَ سُئِلُوا: «وَ ما سَلَککُم فی سَقَرٍ؟ قالوا: لَمْ نَکُ مِنَ المُصَلّینَ.»

«آیا به پاسخ اهل دوزخ گوش فرا نمی دهید که وقتی از آنان سؤال می شود: «چه چیز شما را گرفتار دوزخ ساخت؟ گویند: ما از نمازگزاران نبودیم.»

نماز، یاد خدا و بالاترین ذکر اوست؛ نشانه ایمان، سیمای مکتب و ستون دین است. از این رو، ترک نماز از روی عمد از گناهان کبیره شمرده شده است و در بعضی روایات از تارک نماز به عنوان «کافر» تعبیر شده است و مراد کسی است که از روی انکار نماز نخواند، امّا اگر اعتقاد به خدا و رسول و ائمّه طاهرین - سلام اللّه علیهم اجمعین داشته و به احکام الهی از جمله نماز معتقد باشد لیکن از روی مسامحه کاری یا عاملی دیگر نماز را ترک کند، چنین شخصی «فاسق» است.

توجّه به این نکته لازم است که منشأ این تنبلی ها و سهل انگاری ها آلودگی انسان به گناهان است، و گرنه قلبی که به حضرت حق معتقد باشد و آلوده به معصیت نباشد، هرگز نماز را ترک نمی کند؛ زیرا می داند که ترک نماز یعنی قطع رابطه با خدا. ترک نماز در عرض شرک بوده و با او برابر است: «نماز به پا دارید و از شرک آورندگان نباشید.»

تارکان نماز را می توان به چهار دسته تقسیم کرد:

1- تارک نماز از روی انکار.

2- کسی که از روی سهل انگاری و بی اعتنایی تارک نماز است؛

3- تارک نماز در بعضی اوقات؛

4- تارک واجبی از واجبات نماز.

نماز نشانه ملیّت اسلام است، اگر کسی عمدا آن را ترک کند، از اسلام خارج شده است و به یقین به آتش دوزخ الهی گرفتار خواهد آمد. امیرالمؤمنین، ـ علیه السلام ـ فرمود:

«هیچ عملی به پیشگاه خداوند محبوب تر از نماز نیست. پس چیزی از امور دنیا، شما را از خواندن نماز اوّل وقت باز ندارد؛ زیرا خداوند متعال مذمّت کرده قومی را که نسبت به نماز سهل انگاری کنند و فرموده است: وای بر آن نمازگزارانی که از نمازشان غفلت کنند و در انجام آن در اوّل وقت مسامحه ورزند و عمدا آن را به تأخیر اندازند.»