آيات حج در قرآن كريم

حج نمايشي عظيم از وحدت جامعه اسلامي است. هر مسلماني موظف است با رها شدن از همه قيد و بندها و پيوندهاي زندگي و پرهيز از همه روزمرگيها در اين نمايش عظيم شركت كند.
همه آنچه را كه رنگ و نشان است از خود بزدايد و از همه مرزهاي خيالي و پوچ نظامها و طبقات و برتريجوييها بگذرد و در ترازوي ميزان حج، يكرنگ و سراپا پاك و سفيدپوش قرار گيرد و در صحنه باشكوه حج ابراهيمي با تمام وجود تجسم بخش خاطره عظيم ابراهيم، هاجر و اسماعيل باشد تا در زمانه خود نيز ابراهيمگونه عمل كند و در راه خدا سختيها را هاجروار به جان بخرد و چون ابراهيم همه آنچه را عزيز ميدارد، براي خدا قرباني كند و مانند اسماعيل راهي قربانگاه عشق شود.
حج نمايشي است از تساوي و برابري، وحدت و يگانگي، چرخش حول يك محور و تمريني براي پيروزي بر نفس و غلبه بر خواهشهاي نفساني و همه اينها به اين شرط است كه انجام حج، با علم و آگاهي به دستورات خداوند همراه باشد تا مصداق اين سخن امام موسي بن جعفر (علیه السّلام) نباشيم كه فرمودهاند: ‹‹ما اكثر الضجيج واقل الحجيج››
‹‹حج›› بر وزن ‹‹فعل›› در لغت به معني قصد است. اما هر قصدي را، حج نميگويند. بلكه به آن قصدي حج گفته ميشود كه تكرارپذير باشد. در واقع حج در لغت به معني "قصد مكرر" است. اما معني اصطلاحي حج در شرع مقدس اسلام چيز ديگري است. گروهي از مفسرين اسلامي حج را ‹‹قصد خانه خدا كردن براي انجام مناسك و اعمالي خاص در سرزمين خانه خدا›› تعريف كردهاند و برخي ديگر حج را اسمي براي مجموعه مناسكي دانستهاند كه در مشاعري خاص (منا، مشعر، عرفات) انجام ميشود و در واقع حج در اين معني تنها قصد خانه خدا كردن نيست. اما بر اين تعاريف اشكالاتي وارد شده است كه از باب شناخت و معرفت، نياز به ياد آوري دارد.
بر تعريف اول اين اشكال وارد است كه: ‹‹اگر حج فقط "قصد خانه خداكردن " است پس انجام اعمال حج در اين تعريف چه جايگاهي دارد؟ در واقع اين تعريف ناقص است. زيرا حج را به قصد تعبير كرده در حالي كه براي تحقق حج، تنها، نيت حج كردن كافي نيست. گرچه ‹‹نيت المؤمن، خير من عمله›› بر تعريف دوم نيز اين اشكال وارد است كه اگر مجموعهاي از اعمال را حج بناميم، انجام ندادن برخي از اين اعمال بايد موجب ابطال حج شود. در حالي كه برخي اعمال را شخص انجام نميدهد و حج او باطل هم نميشود. (مانند مستحبات حج) پس اين اعمال نبايد در تعريف حج جايي بگيرند.
در سومين تعريف، برخي حج را قصد خانه خدا كردن و به جا آوردن اعمالي خاص در مشاعري خاص تعريف كردهاند. در اين تعريف هم "قصد" آمده، هم "انجام اعمال " و هم قيد " مشاعر خاص ". كه اين تعريف كاملتر و جامعتر به نظر ميرسد.

بررسي اجمالي تفسير برخي از آيات حج در قرآن كريم
‹‹ ان اول بيت وُضِعَ للناس للذي ببكه` مباركاً و هدي للعالمين فيه آيات بينات مقام ابراهيم و من دخله كان امنا و لله علي الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلاً و من كفر فان الله غني عن العالمين ››
(1) در حقيقت، نخستين خانهاي كه براي [عبادت ] مردم، نهاده شده، همان است كه در مكه است و مبارك، و براي جهانيان [مايه] هدايت است. در آن، نشانههايي روشن است [از جمله ] مقام ابراهيم و هركه درآن درآيد در امان است؛ و براي خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است، [البته بر] كسي كه بتواند به سوي آن راه يابد و هركه كفر ورزد، يقيناً خداوند از جهانيان بي نياز است.
در بررسي اين آيه توضيح چند مورد ضروري، به نظر ميرسد:
در تعريف كلمه ‹‹بكه›› در تفاسير آمده است: ‹‹مكه›› به معناي سرزمين مكه است. سرزميني با وسعتي مشخص و در جايي معلوم. اما بكه (بر وزن مكه) به قسمتي از سرزمين مكه گفته ميشود كه مسجدالحرام نام دارد. در واقع ‹‹بكه›› محل مسجدالحرام است در داخل سرزمين مكه.
‹‹ بكه›› از فعل بك ‹‹به›› دو معنا آمده است:
1- ‹‹بك›› به معني ‹‹زحم›› يعني تزاحم ايجاد كرد (زحمت داد) و به اين دليل به مسجدالحرام ‹‹بكه›› گفتهاند كه مردم در اين سرزمين جمع ميشوند و ازدحام ميكنند.
2- ‹‹بك›› به معني ‹‹دق›› يعني كوبيد، خرد كرد و به اين دليل به مسجدالحرام بكه ميگويند كه گردن انسانهاي ظالم و جابر را ميشكند و به آنها اجازه گردن فرازي نميدهد.
ان اول بيت وضع للناس: همانا اولين خانهاي كه براي عبادت مردم وضع شد ‹‹كعبه›› است. روايت است كه از پيامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) پرسيدند: اولين مسجد كجاست؟ ايشان پاسخ دادند: مسجدالحرام اولين است و بعد از آن بيت المقدس.
از حضرت علي (علیه السّلام) سؤال شد: آيا اولين خانه همين بناي كعبه است؟ ايشان در پاسخ فرمودند: ‹‹لا، قد كان قبله بيوت. لكنه اول بيت وضع للناس.››
« نه قبل از آن هم خانههايي بود. لكن كعبه اولين خانه است براي همه مردم.»
تعابير ديگري نيز در مورد ‹‹اول بيت›› آمده است:
برخي از مفسرين گفتهاند: كعبه اولين بنايي بوده كه ساخته شده و توسط ابراهيم نبي(علیه السّلام) بنا شده است. سپس افرادي از جُرهم اين خانه را تجديد و تعمير كردند. سپس اين خانه منهدم شد و عدهاي به نام امالته آن را مجددا ساختند و سپس دوباره خراب شد و قريش بعدها آن را تجديد بنا كرد.
عبدالله بن عباس در مورد تفسير ‹‹اول بيت›› چنين گفته است: كعبه اولين خانهاي است كه بعد از طوفان نوح زيارت شد و به اين دليل به آن اول بيت گفتهاند. عدهاي ديگر از مفسرين در اين باره گفتهاند: اولين خانهاي كه هنگام خلقت آسمانها و زمين بر روي آب پديدار شد كعبه بوده است.
ابن عباس ميگويد: خداوند اين خانه را 2000 سال قبل از آفرينش زمين آفريد و آن بر روي آب، سپيد و پيدا بود، تازمانيكه زمين گسترده شد و اين خانه بر روي زمين پديدار گشت. يعني اين مكان اولين خشكي است كه آفريده شد. در قولي ديگر كعبه را اولين خانهاي دانستهاند كه آدم روي زمين ساخته است.
و نيز گفتهاند: هنگامي كه آدم بر روي زمين هبوط كرد، ملائكه به او گفتند: اي آدم، در اطراف اين خانه طواف كن زيرا ما 2000 سال قبل از تو طواف كرديم. همچنين درباره اول بيت گفته شده: در جاي كعبه پيش از آدم خانهاي بود كه به آن ‹‹ضراح›› ميگفتند و در طوفان نوح آن خانه به آسمان برده شد تا ملائكه طوافش كنند.
ونيز آورده اند: اين خانه از نظر شرافت و فضل و كرامت اول است نه از نظر بنا. در روايتي ديگر از ابوخديجه نقل شده كه امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: خداوند اين خانه را از بهشت فرود آورد و چون درّي سفيد و درخشنده بود. بعد بار ديگر آن را نزد خود در آسمانها برد و اساس و پايه آن باقي ماند و به امتداد آن، اساس و پايه اين خانه پي ريزي شد. هر روز هفتاد هزار ملك بر اين خانه وارد ميشوند و ديگر به آسمانها بر نميگردند. وقتي خداوند حضرت ابراهيم(علیه السّلام) را مأمور ساختن كعبه كرد، در واقع ابراهيم نبي(علیه السّلام) كعبه رابر روي پايههاي باقي مانده بالا برد. ‹‹و اذ يرفع ابراهيم القواعد من البيت و اسماعيل››(2)
«هنگامي كه ابراهيم و اسماعيل پايههاي خانه [كعبه] را بالا بردند...»
واژه ‹‹مبارك›› از ديگر واژههاي اين آيه شريفه است. اين كلمه از ريشه ‹‹بَرَكَ›› گرفته شده. ‹‹برك›› معاني مختلفي دارد.