نظارت همگاني

آيا تاكنون با كشتي سفر كرده ايد؟

در روزگاران قديم كه دريانوردان با كشتي هاي بادباني پهنه ي درياها و اقيانوس ها را مي پيمودند، با حوادث دلهره آور و خاطره انگيزي روبه رو مي شدند. حركت با چند قطعه چوب بر دريايي كه كرانه هاي آن نا پيداست، ساكنان كشتي را به هم نزديك مي كرد كه چقدر سرنوشتشان به يكديگر گره خورده است! يا با هم نجات خواهند يافت و يا با هم در دريا فرو مي روند!

روزي رسول خدا – صلي الله عليه و آله – به يارانش فرمود: « مردم يك جامعه مانند سرنشينان يك كشتي اند. اگر كسي جايي را كه نشسته، به بهانه ي اين كه جاي خودش است، سوراخ كند، نه تنها خودش بلكه همه را غرق خواهد كرد».

رسول خدا(ص) از بيان اين مثال چه هدفي داشته اند؟

چه شباهتي بين سرنشينان كشتي و مردم يك جامعه است؟

چه مسئوليت مشتركي بر عهده ي هر يك از افراد جامعه مي باشد؟

هدف واحد و مسئوليت مشترك

قبل از تدبر در آيات و براي درك عميق تر آن ها، به سراغ سخن رسول خدا (ص) مي رويم كه جامعه ي اسلامي را به كشتي تشبيه كرده است تا بدانيم اين دو از چه جهاتي با هم شباهت دارند. سرنوشت سرنشينان يك كشتي كه در حال گذر از درياها و اقيانوس هاست، در امور زير به هم پيوند خورده و مسئوليت مشتركي دارند:

Ø     همه ي آن ها با يك وسيله و به سمت يك هدف حركت مي كنند.

Ø     هيچ يك از ساكنان كشتي نمي تواند به ميل خود و بدون توجه به ديگران جهت حركت كشتي را تغيير دهد.

Ø     كشتي هم نمي تواند در آن واحد چند جهت متفاوت را دنبال كند.

Ø     حفظ امنيت و سلامت كشتي براي رسيدن به مقصد به عهده ي همه ي افراد است.

Ø     اختصاصي بودن جا و برخي وسايل ديگر اين حق را به كسي نمي دهد كه هر طوري كه ميل دارد از آنها استفاده كند.

Ø     حالات روحي و اخلاقي افراد مانند ترس يا شجاعت، نا اميدي يا اميدواري افراد در لحظه هاي خطر بر ديگران تأثير دارد و سرنوشت همه ي ساكنان را تغيير مي دهد.

Ø     سپردن هدايت كشتي به ناخداي خبره و وظيفه شناس و كمك به او بهترين راه رسيدن به مقصد است.

اكنون كه پيام هاي آيات را به دست آورديم، به كمك سخنان پيشوايان بزرگوار، به تبيين مسئوليت هاي زير مي پردازيم.

1.       دعوت يكديگر به خير و نيكي.

2.       امر به معروف و نهي از منكر.

دعوت به خير و نيكي

دعوت به خير و نيكي قبل از امر به معروف است. اين دعوت براي آشنايي و تشويق و ترغيب ديگران به خوبي هاست تا ميدان بر بدي ها تنگ شود و تمايل به سوي آن ها كاهش يابد. اين دعوت، هم سلامت جامعه را دوام مي بخشد و هم به تعالي آن كمك مي كند و هم به عنوان پيشگيري، مانع گسترش گناه مي شود و نياز به درمان را كه همان وظيفه ي دوم است، كم مي كند. بهترين و مؤثرترين روش دعوت نيز روش عملي است؛ چنان كه امام صادق (ع) مي فرمايد:

دعوت كننده ي مردم باشيد اما نه با زبان، بلكه با پارسايي، تلاش، نماز و نيكي، كه اين رفتارها خود دعوت كننده هستند.

راستي كسي كه خود به خوبي ها عمل نمي كند، چگونه مي تواند ديگران را دعوت نمايد؟

كسي كه خود تمايل به خوبي ها ندارد، چگونه مي تواند در ديگران ميل به آنها  را پديد آورد؟

مرتبه هاي بعدي دعوت به خير، دعوت با زبان و گفتگو، با كتاب و مقاله، با شعر، تصوير، فيلم و مانند اين هاست.

امر به معروف و نهي از منكر

در احكام دين، به واجبات و مستحبات «معروف» و به محرمات و مكروهات «منكر» گفته مي شود. با اين كه دعوت به خوبي ها و نيكي ها، گرايش به آنها را در مردم افزايش مي دهد و زمينه هاي گناه را كم مي كند، اما همواره كساني هستند كه از فرمان هاي الهي سرپيچي مي كنند و مرتكب گناه مي شوند؛ يعني واجبات را ترك مي كنند و محرمات را انجام مي دهند. به علت ارتباط و پيوند عميق ميان انسان ها و تأثير پذيري فراواني كه از يكديگر دارند، در صورتي كه در مقابل گناهكار اقدام مناسب نشود، رفتار او مانند يك بيماري مسري به ديگران سرايت مي كند.

اين اقدام مناسب همان«نظارت همگاني» است كه به صورت «امر به معروف و نهي از منكر» در جامعه ي اسلامي به اجرا در مي آيد.  اين وظيفه آن چنان مهم و ارزشمند است كه امام حسين (ع) هدف از قيام و شهادت خود و يارانش را احياي آن دانست.

حضرت علي (ع) در وصيت خود به امام حسن(ع) و امام حسين (ع) كه در واقع وصيتي به همگان است، مي فرمايد:

امر به معروف و نهي از منكر را ترك نكنيد كه افراد شرور و بد كار جامعه بر شما مسلط مي شوند و آنگاه هر چه دعا كنيد به اجابت نرسد.

امام باقر (ع) مي فرمايد:

امر به معروف و نهي از منكر فريضه ي بزرگ الهي است كه همهي واجبات با آن برپا مي شود و به وسيله ي آن امنيت برقرار مي گردد، كسب و كار مردم حلال و حقوق افراد تأمين مي شود و در سايه ي آن آباداني مي آيد و از دشمنان انتقام گرفته مي شود و كارها روبه راه مي گردد.

قوم بني اسرائيل، هم در زمان حضرت داود(ع) و هم در عصر حضرت عيسي(ع) راه نافرماني از خدا را پيش گرفتند و چنان در گناه غرق شدند كه مورد لعن اين پيامبران بزرگ واقع شدند. امام صادق (ع) درباره ي آنان مي فرمايد:

گروهي از اينان هرگز در كارهاي گناهكاران شركت نداشتند اما هنگامي كه آنها را ملاقات مي كردند، به روي انها مي خنديدند و با آنان مأنوس مي شدند.

از طرف ديگر، اگر كساني امر به معروف و نهي از منكر را انجام دهند، در خير و خوبي هاي جامعه شريك مي شوند و خداوند به خاطر آن خوبي ها هم به آنان پاداش مي دهد.

رسول خدا(ص) مي فرمايد:

هر كس به كار نيكي امر يا از كار بدي باز دارد يا مردم را به خير راهنمايي كند و يا به نحوي موجبات تشويق آنها  را فراهم سازد، در آن عمل خير سهيم و شريك است و همچنين، هر كس امر به كار بد كند يا ديگران را بدان راهنمايي و تشويق نمايد، او نيز در آن بدي شريك است.

اهميت اين وظيفه تا انجاست كه امام علي (ع) مي فرمايد:

تمام كارهاي نيك، حتي جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهي از منكر چون قطره ي آبي است در برابر درياي پهناور.

احكام امر به معروف و نهي از منكر

اين احكام عبارتند از:

الف- شرايط انجام امر به معروف و نهي از منكر

كسي كه مي خواهد امر به معروف و نهي از منكر كند، بايد:

1-     بداند چيزي را كه شخص ترك كرده و انجام نداده، از واجبات است و يا آنچه را انجام داده، از محرمات است.

2-     بداند كه شخص گناهكار تصميم دارد گناه خود را ادامه دهد. پس اگر نداند يا گمان كند يا احتمال بدهد كه تكرار نمي كند، امر به معروف يا نهي از منكر لازم نيست.

3-     احتمال بدهد كه فلان روش براي امر و نهي او مؤثر واقع مي شود و اگر بداند كه با تغيير روش، امر و نهي او مؤثر واقع مي شود، بايد سعي كند روش خود را تغيير دهد تا امر به معروف و نهي از منكر داراي تأثير باشد. مثلا اگر توضيح دادن مؤثر نبود، مي توان روش را عوض كرد. مثلا كتاب مناسب معرفي كرد يا از فردي كه با اطلاع تر است كمك گرفت.

4-     بداند كه در امر و نهي او مفسده اي نيست. پس اگر بداند يا احتمال بدهد كه از طريق امر و نهي او ضرر جاني يا آبرويي يا مالي قابل توجه دارد، بايد روش ديگري را پيش گيرد.

توجه: اگر انجام يك معروف يا ترك يك منكر از اموري باشد كه خداوند به آن اهميت زياد مي دهد، مثل اصول دين يا مذهب و حفظ قرآن كريم يا احكام ضروري دين، بايد اهميت آن را جدي تلقي كنيم و خطرات آن را تحمل كنيم و ضررهاي آن را بپذيريم. امام حسن(ع) و يارانش براي حفظ اسلام و از بين بردن ظلم و فساد بني اميه جان خود را فدا كردند و آن مصيبت بزرگ  را تحمل نمودند.

ب- مراحل امر به معروف و نهي از منكر

مرحله ي اول: با شخص گناهكار طوري رفتار شود كه بفهمد اين رفتار به خاطر گناه او بوده است؛ مانند اين كه از او روي برگردانيم يا به او اخم كنيم.

مرحله ي دوم: با زبان، او را امر يا نهي كنيم و اگر احتمال مي دهيم با موعظه و نصيحت از گناه دست بر مي دارد، لازم است به همين اكتفا كنيم. در موعظه و نصيحت مي توان از شيوه هاي مختلف تربيتي و استدلال و منطق بهره برد تا ميزان تاثير گذاري افزايش يابد و شخص گناهكار به عواقب و نتايج عمل خود بهتر پي ببرد.

مرحله سوم: او را از انجام حرام باز داريم يا به واجب وادار كنيم. اين مرحله براي زماني است كه بدانيم راه ديگري وجود ندارد. البته انجام اين مرحله در جامعه، در حوزه ي مسئوليت هاي حاكم اسلامي و مشروط به اجازه ي اوست.

ج- توصيه هاي مؤثر در امر به معروف و نهي از منكر

انتخاب روش هاي درست براي انجام امر به معروف و نهي از منكر بسيار مهم است . زيرا اگر اين وظيفه به روش درست انجام نگيرد،نتيجه ي معكوس دارد به طوري كه گاهي سبب مي شود فرد گناهكار بر گناه خود اصرار بورزد و اخوت اسلامي از بين برود؛

از اين رو، امام خميني- رحمه الله عليه –توصيه مي كند كه :

كسي كه امر به معروف و نهي از منكر مي كند ، موظف است:

1-در انجام آن ، مرتكب گناهي – مانند دروغ ، توهين و تحقير – نشود.

2-مانند طبيبي مهربان رفتار كند.

3-مصلحت مخاطب را رعايت كند.

4-از خود خواهي و خودستايي بپرهيزد.

5-قصدش تنها رضاي خدا باشد.

6-خود را منزه از گناه و برتر از گناهكار نبيند.

7- اگر بداند و يا احتمال دهد كه امر به معروف و نهي از منكر با تكرار ، موثر واقع مي شود ، بايد آن را تكرار كند.

با توجه به گسترش روابط اجتماعي و پيدايش رسانه هاي جديد مانند روزنامه ها ، مجلات ، سينما ، راديو و تلويزيون ، از همه ي اين رسانه ها براي دعوت به خير و امر به معروف و نهي از منكر كه جنبه ي اجتماعي و عمومي  دارند ، بايد كمك گرفت . در استفاده از رسانه ها نيز بايد شرايط  و مراحلي كه ذكر شد ، به صورت دقيق رعايت شود تا حقوق ، احترام وآبروي افراد حفظ گردد و امر به معروف و نهي از منكر نتيجه بخش باشد.